Η λέξη χάος προέρχεται από την ρίζα ΧΑΥ ή ΧΑF και σημαίνει το χάσμα, δηλαδή περιοχή η οποία είναι απρόσιτη και απροσπέλαστη στον άνθρωπο και στην οποία η ανθρώπινη διάνοια δεν μπορεί να εισχωρήσει, πολύ δε περισσότερο να την κατανοήσει και να την περιγράψει. Ομοίως και η Σκανδιναβική Μυθολογία (Volupsa) θεωρεί ως την αρχή του παντός την απέραντη άβυσσο, η οποία εννοιολογικά ταυτίζεται με την έννοια του Χάους ως χάσμα.
Το Χάος κατά την εσωτερική φιλοσοφία
Η εσωτερική φιλοσοφία ερμηνεύει την έννοια του Χάους της κοσμογονίας του Ησιόδου και υπεισέρχεται και στο θέμα της συστάσεως της ουσίας του. Θα εξετάσουμε λοιπόν το Χάος σύμφωνα με τις απόψεις αυτής της φιλοσοφίας, γιατί μας δίνει την δυνατότητα να κατανοήσουμε επαρκώς τι είναι το Χάος. Έτσι ΧΑΟΣ (κατά τρόπο αφαιρετικό) είναι το άμορφο Άπειρο, το ανεκδήλωτο Παν, η άποιος κατάσταση της εκδηλωμένης Φύσεως, η εν δυνάμει κατάσταση ουσία της Φύσεως.
Αμορφο άπειρο σημαίνει την χωρίς μορφική υπόσταση Φύση, αυτό το οποίο δεν εμφανίζει μορφές και συνεπώς δεν μπορεί να γίνει κατανοητό από την ανθρώπινη διανόηση η οποία μόνο μορφικές υποστάσεις μπορεί να κατανοήσει. Μορφικές υποστάσεις ή απλώς μορφές, έχει μόνον η εκδηλωμένη Φύση. Τέτοιες είναι π.χ. οι πλανήτες, όλα όσα βρίσκονται πάνω σε έναν πλανήτη, οι κάθε φύσεως μορφές των ζώων, τα ηλιακά συστήματα, οι γαλαξίες κλπ. Κάθε τι το οποίο στερείται μορφικής υποστάσεως δεν είναι κατανοητό από την ανθρώπινη διανόηση π.χ. ο αιθέρας που δεν έχει μορφική υπόσταση δεν είναι εύκολα κατανοητός από την ανθρώπινη διανόηση και αυτό ήταν ίσως η αιτία που δεν είναι αποδεκτή η ύπαρξή του από τους περισσοτέρους ανθρώπους μεταξύ των οποίων και οι περισσότεροι των επιστημόνων.
Ανεκδήλωτο Παν σημαίνει την Φύση πριν εκδηλωθεί, δηλαδή πριν οι ουσίες του εκδηλώσουν τους νόμους τους. Αποτέλεσμα της εκδηλώσεως των νόμων των ουσιών ήταν οι ουσίες αυτές να συγκροτήσουν μορφικές υποστάσεις οι οποίες είναι κατανοητές από την ανθρώπινη διανόηση. Έτσι δεν έχουμε καμία αλλαγή στην φαινόμενη ακινησία των ουσιών και συνεπώς καμιά μορφική υπόσταση δεν συγκροτείται. Το μόνο που υπάρχει είναι η «τάση προς μεταβολή» της ουσίας του Χάους η οποία αποτέλεσε όχι μόνον το αίτιο της εκδηλώσεως της Φύσεως αλλά και τον βασικότερο των νόμων στην εκδηλωμένη Φύση που είναι ο νόμος της κινήσεως.
Άποιος κατάσταση της Φύσεως είναι εκείνη η κατάσταση στην οποία δεν υπάρχει ποιοτική εκδήλωση των ουσιών του Χάους και συνεπώς όλα είναι ομοιόμορφα και στατικά. Λέγοντας «ποιοτική εκδήλωση» εννοούμε τις διαφορές που υπάρχουν π.χ. στις μορφικές υποστάσεις που η διανόησή μας τις εκτιμάει με εκφράσεις όπως π.χ. μεγαλύτερο-μικρότερο, ωραιότερο-ασχημότερο θερμότερο-ψυχρότερο, πικρό-γλυκό κλπ. Συνεπώς για να φανταστούμε μια άποιο κατάσταση (π.χ. των μορφικών υποστάσεων της Φύσεως) πρέπει να αφαιρέσουμε όλες τις ποιοτικές τους εκδηλώσεις οπότε οδηγούμαστε σε μια κατάσταση ασύλληπτη από την ανθρώπινη διανόηση. Γι' αυτόν τον λόγο η κατάσταση του Χάους (στην οποία όπως είπαμε δεν υπάρχουν μορφικές υποστάσεις) θεωρείται απροσπέλαστη και ασύλληπτη από την ανθρώπινη διανόηση.
«ΕΝ ΔΥΝΑΜΕΙ» κατάσταση των ουσιών της Φύσεως σημαίνει ότι οι ουσίες της Φύσεως στο Χάος είχαν την δυνατότητα να εκδηλωθούν και να αποτελέσουν την Φύση εφόσον ενεργούσε επ' αυτών μια «πρώτη κίνηση». Η έκφραση «εν δυνάμει» κατάσταση μας είναι γνωστή (κατ' αναλογία) και από την Φυσική στην έννοια της λεγομένης «δυναμικής ενέργειας» δηλαδή της ενέργειας που έχει ένα σώμα και την οποία μπορεί να αποδώσει όταν αφεθεί ελεύθερο να κινηθεί π.χ. υπό την επίδραση της βαρύτητας ή κάποιου δυναμικού πεδίου π.χ. ηλεκτρικού ή μαγνητικού.
Η κατάσταση του Χάους
Η κατάσταση του Χάους είναι απροσπέλαστη στην ανθρώπινη διανόηση και ασύλληπτη. Αυτό οφείλεται στο ότι η διανόηση του ανθρώπου είναι μεταγενέτερο φαινόμενο από την εκπόρευση της Φύσεως εκ του Χάους και την συγκρότηση των κόσμων σε μορφικά Είναι. Συνεπώς το πνεύμα έχει ως αντικείμενο έρευνάς του μόνον την Φύση (τέκνο της οποίας είναι) και όχι την προγενέστερη κατάσταση, την οποία οι αισθήσεις του, ως όργανα εκ των ουσιών της Φύσεως και ως δυνάμεις του πνεύματος, δεν μπορούν να ερευνήσουν.
Από το Χάος, με την ενεργοποίηση των νόμων των ουσιών του, επήλθε η «τάξη» και αυτό ακριβώς υποδηλώνει το λόγιο “ordo ab chao” (δηλαδή τάξη από το Χάος). Λέγοντας «τάξη» εννοούμε την συγκρότηση και την πολυποίκιλη εμφάνιση των μορφών στην Φύση η οποία πολλαπλότητα και πολυπλοκότητα συνεχώς αυξάνει. Η αύξηση αυτής της πολλαπλότητας και πολυπλοκότητας στην φύση περιγράφεται από τον ΝΟΜΟ ΤΗΣ ΕΝΤΡΟΠΙΑΣ ο οποίος είναι συνέπεια του δευτέρου θερμοδυναμικού αξιώματος της φυσικής.
Η εκ του Χάους προέλευση των ουσιών της Φύσεως είναι ο λόγος που χαρακτηρίζονται οι ουσίες αυτές ως αΐδιες δηλαδή ουσίες οι οποίες (σύμφωνα με τα λεξικά) δεν έχουν αρχή και τέλος. Αυτό οφείλεται στο ότι η ουσίες της Φύσεως α) εκπορεύτηκαν εκ του Χάους που σημαίνει ότι δεν έχουν αρχή αφού δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αρχή τους η στιγμή της εκδηλώσεώς τους στη Φύση αλλά ούτε και στο Χάος υπάρχει αρχή της ουσίας του γιατί το Χάος υπήρχε και κανείς δεν το «δημιούργησε» και β) η ατελεύτητη εκδήλωση νέων δυναμικοτήτων εκ των ουσιών της Φύσεως καθιστά αδύνατη την επαναφορά τους στο Χάος (γιατί δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ουσία στο Χάος με εκδηλωμένες δυνάμεις αφού το παν στο Χάος βρίσκεται σε ανεκδήλωτη κατάσταση) που σημαίνει ότι δεν έχει τέλος. Επομένως το Χάος δεν είναι κενός χώρος αλλά ουσιαστικό (υπαρκτό) Είναι ανεκδήλωτο με άπειρες δυνάμεις και δυναμικότητες σε λανθάνουσα κατάσταση. Στο Χάος τα πάντα βρίσκονται «εν δυνάμει», δηλαδή σε δυναμική κατάσταση.
Η δομή του Χάους και ο Νόμος της Αναλογικότητας
Όπως είδαμε πιο πάνω, η κατάσταση του Χάους είναι απροσπέλαστη στην ανθρώπινη διανόηση γιατί το πνεύμα είναι μεταγενέστερο φαινόμενο και συνεπώς δεν μπορεί να διεισδύσει στην έννοια του Χάους. Ο μόνος τρόπος για να γνωρίσουμε την δομή του Χάους είναι να το εξετάσουμε με βάση τον νόμο της αναλογικότητας. Ο Νόμος της Αναλογικότητας αναφέρει ότι «το γενόμενο είναι όμοιο με τον γεννήτορα του» Ο νόμος της αναλογικότητας είναι γνωστός -όπως επισημαίνεται σε προηγούμενο κεφάλαιο – και από τον Σμαράγδινό Πίνακα (κείμενο αλχημιστικό αποδιδόμενο στον αιγυπτιακό θεό Ερμή ή Θεύθ), όπου αναφέρεται ότι «το προς τα κάτω αναλογεί τω προς τα άνω και το προς τα άνω είναι ανάλογον τω προς τα κάτω, προς επιτέλεση των θαυμασίων του Ενός μόνου Πράγματος».
Ο νόμος της αναλογικότητας μας επιτρέπει να θεωρήσουμε ότι η ουσία της Φύσεως που εκπορεύτηκε από το Χάος έχει ομοιότητα δηλαδή ίδια δομή με την ουσία του Χάους εκ του οποίου προήλθε. Απλώς στο Χάος βρίσκεται σε ανεκδήλωτη κατάσταση.
Μετά τα προαναφερθέντα, για να προσεγγίσουμε την ουσία του χάους θα πρέπει να δούμε ποια είναι η δομή της υλικής ουσίας της Φύσεως που εκπορεύτηκε από το Χάος ώστε με την εφαρμογή του νόμου της αναλογικότητας να βγάλουμε συμπεράσματα για την κατάσταση του χάους.
Σύμφωνα με τους ατομικούς φιλοσόφους Λεύκιππο και Δημόκριτο, η υλική ουσία της Φύσεως αποτελείται από Άτομα. Τα Άτομα αυτά δεν ταυτίζονται με τα γνωστά μας από την φυσική άτομα ή στοιχεία γιατί τα μεν Άτομα των Λεύκιππου και Δημόκριτου είναι άτμητα ενώ τα γνωστά μας από την φυσική άτομα έχουν ως γνωστό εσωτερική δομή και αποτελούνται από τα γνωστά μας στοιχειώδη σωματίδια.
Περιγραφή του Χάους κατά Νάγο.
Σχετικά με το Χάους ο Σπυρίδων Νάγος έλεγε: «Κατά την προ της δημιουργίας κατάσταση στο Χάος, η Κίνηση [που ήταν τον απροσπέλαστο κέντρο του Χάους] και η Ζωή [που ήταν ο φλοιός του Χάους] ήταν διαχωρισμένες. Αφετηρία της δημιουργίας του Σύμπαντος ήταν η προσέγγιση του Κέντρου [της Κινήσεως] στην περιφέρεια [στην Ζωή]. Αιώνες αιώνων συνέδραμαν ώστε η απείρως ελαχίστη κίνηση να καταστεί ικανή να ψαύση (να αγγίξει) την περιβάλλουσα ως είδος φλοιού ζωή και από απείρως ελαχίστη να αποκτήσει την δυνατότητα της άπειρης επέκτασης και της ατελεύτητης μετάδοσης σπέρματος παραγωγής στην Ζωή. Έτσι η Κίνηση φιλεί (προσεγγίζει) την Ζωή και ως εκ του λόγου τούτου καθίστανται [κίνηση και ζωή] ατελεύτητα παραγωγικές δυνάμεων. Οι εκδηλούμενες αυτές δυνάμεις είναι τα αίτια της μεταφοράς της ουσίας της Φύσεως από το Χάος στο ενεργητικό Είναι των κόσμων».
Από την ανωτέρω περιγραφή προκύπτει ότι το χάος είναι όμοιο με ένα άτομο της ατομικής ουσίας, ενώ και η επιστημονική άποψη ομιλεί για «αρχικό άτομο», πράγμα που δεν είναι τυχαίο. Επίσης στο σημείο αυτό πρέπει να προσέξουμε και να μην αφήσουμε την φαντασία μας να φτιάξει νοητικά μοντέλα με ένα κέντρο και μια περιφέρεια με τις γνωστές μας μορφικές δομές. Έτσι: α) τα αναφερόμενα ως κέντρο (νόμος της κινήσεως) και περιφέρεια (νόμος της ζωής) είναι νόμοι και δεν έχουν την έννοια της μορφικής δομικής συστάσεως, β) ο νόμος της κινήσεως έχει την έννοια της τάσεως προς μεταβολή δηλαδή του εσωτερικής ώθησης και αύξηση της δυναμικότητας του αρχικού ατόμου και συνεπώς του αιτίου που προκάλεσε την εκδήλωση των νόμων της ουσίας του χάους και την εκ του χάους εκδήλωση της Φύσεως και γ) ο νόμος της ζωής έχει την έννοια της υπάρξεως ή καλύτερα, της εν εκδηλώσει υπάρξεως και επομένως ο νόμος της ζωής είναι αυτός που καθιστά αυτό το «αρχικό άτομο» ως ύπαρξη.
Ο νόμος της κινήσεως είναι η εκδήλωση του ενεργητικού παράγοντος του χάους ενώ ο νόμος της ζωής είναι η εκδήλωση της υπάρξεως αυτού και του παθητικού παράγοντος του χάους. Η προσέγγιση του ενεργητικού παράγοντος στον παράγοντα της υπάρξεως δηλαδή η ενεργοποίηση του παράγοντος της υπάρξεως είχε ως αποτέλεσμα την εκδήλωση της Φύσεως και αυτό εννοεί ο Νάγος με την έκφραση «ατελεύτητα παραγωγικές δυνάμεων».
Η ενεργός ουσία του Χάους
ΕΝΕΡΓΟΣ ΟΥΣΙΑ είναι η ουσία του Χάους από την οποία εκπορεύτηκε η Φύση αλλά σε ανεκδήλωτη κατάσταση και συνεπώς εμπεριέχει εντός της όχι μόνον τις ουσίες από τις οποίες αποτελείται η Φύση αλλά και τις δυνάμεις αυτών των ουσιών που εκδηλώθηκαν και θα εκδηλωθούν στον άπειρο χρόνο. Συνεπώς η ενεργός ουσία του χάους είναι μια ύπαρξη (ουσία) η οποία δεν εκδηλώνει δράση (ηρεμούσα) όμως έχει την δύναμη να εμφανίσει δράση (αφού ορίζεται ως ενεργός) και να εκδηλώσει κάποιο αποτέλεσμα εφόσον γίνει μια πρώτη κίνηση. Χρησιμοποιείται εδώ ο όρος «εκπόρευση» ως πλέον δόκιμος για να περιγράψει την γένεση της Φύσεως αντί του όρου «δημιουργία», καθώς, η λέξη δημιουργία σημαίνει στην ελληνική γλώσσα κατά λέξη το έργο του Δήμου
ΔΥΝΑΜΗ της ενεργού ουσίας του Χάους είναι δυνατότητα αυτής της ουσίας να εμφανίσει δράση. Όσο η δύναμη αυτή ήταν σε ηρεμία δεν υπήρχε ούτε Χώρος ούτε Χρόνος αλλά επικρατούσε αμετάβλητη αιωνιότητα. Η δυνατότητα αυτή της ενεργού ουσίας του Χάους να εμφανίσει δράση χαρακτηρίζεται ως μία τάση προς μεταβολή της ενεργού ουσίας. Για να ενεργοποιηθεί η ενεργός ουσία έπρεπε να προηγηθεί μια πρώτη κίνηση. Αυτή η πρώτη κίνηση προκλήθηκε από τον Έρωτα.
