Είναι μετά το 1600 μ.Χ. που η Ολλανδία άρχισε να βγαίνει από μια τραγωδία. Το τριακονταετή πόλεμο με την Ισπανία. Μετά από καταπίεση ξένου τυράννου και μαθημένοι ήδη να κυβερνώνται με συμμετοχή και αντιπροσώπευση αποζητούν ελευθερίες.
Όμως ο ολλανδικός λαός μόλις είχε νικήσει μιαν αυτοκρατορία, που κυριαρχούσε στους Ωκεανούς, και που ο Κολόμβος της χάρισε τον Ατλαντικό σαν να ‘τανε δική της λίμνη. Μια αυτοκρατορία με υπέροχες, πανέμορφες πόλεις: Μαδρίτη, Τολέδο, Βαγιαδολίδ, Γρανάδα. Η Ισπανία, η μεγάλη Κυρία του Νέου Κόσμου.
Από την άλλη μεριά ο αντάρτης που της αντιστάθηκε. Η Ολλανδία, μια μικρή χώρα που φτιάχτηκε από τον Ωκεανό, κυβερνημένη από εμπόρους και τεχνίτες που όμως δεν θεωρούσαν καμιά θυσία αρκετή προκειμένου να ζήσουν ελεύθεροι.
Μόλις η τυραννία απομακρύνθηκε, η μικρή χώρα άρχιζε να πλουτίζει. Βιοτεχνία, κτηνοτροφία, αλιεία να απλώνεται ταχύτατα στις θάλασσες. Το εμπόριό της έφθασε γρήγορα έως την αμερικανική ήπειρο και τη Νότια Ασία. Το 1602 ιδρύεται στο Άμστερνταμ η πανίσχυρη Εταιρεία των Ινδιών. Οι Ολλανδοί αποκαλούνται «δρομείς των θαλασσών».
«Οι κάτοικοι της Ολλανδίας», έγραφε λόγιος της εποχής, «καμαρώνουν σαν εμπορικοί αφέντες όλων των χωρών. Η Νορβηγία είναι το δάσος τους. Τα ποτάμια Ρήνος, Γκαρόν και Ντορντόν τα αμπέλια του κρασιού τους. Η Γερμανία, η Ισπανία, η Ιρλανδία τα βοσκοτόπια τους. Η Πρωσία και η Πολωνία οι σιτοβολώνες τους. Η Ινδία και η Αραβία οι κήποι τους»…
Μόλις έφυγαν οι Ισπανοί, άρχισε η δημοκρατική κυριαρχία μιας ομοσπονδίας πολιτειών. Πρώτα το Άμστερνταμ, το «μεγάλο ρολόι της Ολλανδίας». Η Χάγη, το Ντόρντρεχτ, το Ρότερνταμ, το Λέιντεν, το Χάρλεμ. Πανέμορφα τοπία που τα ομορφαίνανε ακόμα πιο πολύ τα πολυάριθμα κανάλια.
Και μέσα στον πλούτο, την ομορφιά και την ελευθερία της δημοκρατίας άρχισαν και άλλα να ανθίζουνε. Οι τέχνες. Οι επιστήμες. Ξεκίνησε ο Χρυσός Αιώνας της Ολλανδίας, που 70 χρόνια μετά έφθασε σε πλήρη άνθηση, αλλά και πτώση..
Ζωγράφοι. Πόττερ, Ρίσνταελ, Νέτσερ και τόσοι άλλοι. Και πάνω απ' όλους ένας θρόνος. Για τον Ρέμπραντ. Επιστήμες, φιλοσοφία, ποίηση. Χίγκενς, Κατς, Σπινόζα. Ο μεγάλος γιατρός Τουλπ. Για να θυμηθούμε και τον περίφημο πίνακα του Ρέμπραντ «Η ανατομία του καθηγητή Τουλπ”. Ο σοφός Γκρότιους που έθεσε τα θεμέλια μιας νομοθεσίας βασισμένης στα ανθρώπινα δικαιώματα και που ο ίδιος στερήθηκε τα δικά του λόγω των εκκαθαρίσεων του πρίγκιπα Μωρίς. Ο Σπινόζα, ο μελετητής των φυσικών νόμων. Και ο ντε Καρτ, που τη διάλεξε για χώρα του. Για να σκεφτεί και να δημιουργήσει. «Cognito ergo sum», «Σκέφτομαι άρα υπάρχω».
Οι ελληνιστικές και λατινικές σπουδές παντού. Στα πανεπιστήμια της Ουτρέχτης, του Λέιντεν, ελληνιστικά και λατινικά σχολεία στο Άμστερνταμ και στο Ντόρντρεχτ. Οι λογοτεχνικές και φιλοσοφικές συναθροίσεις είχαν γίνει δραστήριοι κύκλοι της καθημερινής ζωής. Για άνδρες και γυναίκες.
Η ισότητα και η ελευθερία, χαρακτηριστικά της Δημοκρατίας, είχαν ήδη κυριαρχήσει στις συνειδήσεις. Δημιουργήθηκε ομοσπονδία επτά επαρχιών με ισχυρότερη την Ολλανδία που έλεγχε το 70% της οικονομίας. Οι αστοί των πόλεων εξέλεγαν τους αντιπροσώπους, τους βουλευτές τους. Και αυτοί αντιπροσώπευαν την πόλη και στην κεντρική βουλή στη Χάγη, το Μπίνενχοφ.
Ο Οίκος της Οράγγης, ωστόσο, έκανε στις αρχές του 17ου αιώνα δυο πραξικοπήματα για να μετατρέψει το πολίτευμα σε μοναρχία. Το πρώτο, του πρίγκιπα Μωρίς πέτυχε και αποκεφάλισε τον τότε πρόεδρο της Ολλανδίας Ολντενμπάρνεβελντ. Μετά τον θάνατο του Μωρίς επανήλθε η Δημοκρατία ώσπου καταλύθηκε από πραξικόπημα του Γουλιέλμου Β' που όμως απέτυχε μπροστά στην αντίσταση των αστών του Άμστερνταμ το 1652.
Από τότε αρχίζουν 20 χρόνια φωτισμένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Αρχιτέκτονας αυτής της χρυσής εποχής ήταν ο τέσσερις φορές εκλεγμένος πρόεδρος της Ολλανδίας Γιαν ντε Βιτ. Μεγάλος νομικός και από τους καλύτερους μαθηματικούς της εποχής του, ασχολήθηκε για πρώτη φορά με τη δημιουργία κρατικά οργανωμένης κοινωνικής ασφάλισης. Γι' αυτό και σήμερα μεγάλη ασφαλιστική εταιρεία της Ολλανδίας διαφημίζεται ως η «πρώτη ασφαλιστική».
Η αριστουργηματική αυτή μαθηματική – κοινωνική εργασία έχει τίτλο «Η αξία των ετήσιων επιδομάτων ζωής συγκρινόμενη με τους όρους εξαγοράς». Στην πραγματικότητα ως εργασία ολοκληρώθηκε πλήρως και εκδόθηκε το 1671. Θεωρείται ως η θεμελίωση της κοινωνικής ασφάλισης. Ακόμα τη συμβουλεύονται οι σύγχρονες ασφαλιστικές εταιρείες.
Έτσι, μέσα στην ολλανδική δημοκρατία και τις έξι επαρχίες τις ενωμένες μαζί της, δημιουργήθηκε ένα δομημένο κοινωνικό σύστημα, μοναδικό για την τότε Ευρώπη. Όταν στις άλλες χώρες οι φτωχοί, οι απόμαχοι της ζωής και τα ορφανά πέθαιναν στα ρείθρα των δρόμων, εκεί αναπτύχθηκε κοινωνική ασφάλιση και πρόνοια για ασθένεια και σύνταξη. Ένα πρωτοποριακό έργο για την ανθρωπότητα και τις γενιές που ακολούθησαν.
Οι οίκοι ευγηρίας για τους απόμαχους της ζωής, από ναυτικούς έως γριές ανύπαντρες υπηρέτριες, σώζονται ακόμα και σήμερα, περιποιημένα δωματιάκια που βλέπουν σε όμορφους κήπους, σήμερα μουσεία. Τα νοσοκομεία αποτελούσαν πρότυπο. Ο πρίγκιπας Κόζιμος των Μεδίκων, που επισκέφθηκε το ψυχιατρείο του Άμστερνταμ, διακήρυττε τον ενθουσιασμό του για την πολιτισμένη ατμόσφαιρα. Τα ψυχιατρεία αλλού ήταν θλιβερά άσυλα.
Ο πρεσβευτής μιας εχθρικής τότε στην Ολλανδία χώρας, της Αγγλίας, Ουίλιαμ Τεμπλ, ένθερμος θαυμαστής του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης του Γιαν ντε Βιτ, μας άφησε αναλυτικές πληροφορίες στο έργο του «Ο τέλειος Ολλανδός».
Σημειωτέον ότι η κοινωνική ασφάλιση έφυγε από τον έλεγχο της Εκκλησίας και δεν αποτελούσε πια ελεημοσύνη. Επιτροπές αστών έλεγχαν και τα ιδρύματα της Εκκλησίας. Ακόμη η ισχύ, της Εκκλησίας είχε περιοριστεί στη χώρα προς χάριν της ελευθερίας συνείδησης. Ωστόσο η Εκκλησία δεν τα συγχώρησε αυτά στον Γιαν ντε Βιτ και τους δημοκράτες οπαδούς του, το «Κόμμα της Αληθινής Ελευθερίας», όπως λέγονταν.
Τότε ακόμα άρχισαν οι εργαζόμενοι σε εταιρείες, όπως αυτή των Ανατολικών Ινδιών, να γίνονται μέτοχοι στις εργασίες τους. Εισήχθησαν δε και οι μετοχές και το Χρηματιστήριο.
Άρχισε να διαμορφώνεται η νοοτροπία ενός φωτισμένου αστού – πολίτη που δεν ήθελε να πεινά και να υποφέρει ο διπλανός του, αντιλαμβανόμενος πως το να υποφέρουν οι γύρω θα είχε επίπτωση σε αυτόν, και την αναγκαιότητα ενός κράτους πρόνοιας και δικαίου που θα προστατεύει και τον πιο αδύναμο.
Όμως το πρότυπο αυτό πολεμήθηκε άγρια. Τα είκοσι χρόνια διακυβέρνησης του προέδρου ντε Βιτ σπαράσσονταν από πολέμους κυρίως με την Αγγλία. Ο οίκος της Οράγγης παραμόνευε σε κάθε ευκαιρία. Το 1672 επιτίθενται μαζί η Αγγλία , η Γαλλία και η Γερμανία. Ο Γιαν ντε Βιτ, για να αποφύγει εμφύλιο, παραιτείται υπέρ του πρίγκιπα Γουλιέλμου του Γ' της Οράγγης. Εξυφαίνεται μια απαίσια συνωμοσία εναντίον αυτού και του αδελφού του Κορνέλις ντε Βιτ και την 20η Αυγούστου 1672, με μια οργανωμένη εξέγερση, λυντσάρονται με φρικτό τρόπο από έναν όχλο που έφθασε έως τον κανιβαλισμό.
Όμως ο σπόρος του διαφωτισμού είχε πέσει. Το ποτάμι της Αναγέννησης δεν γυρνούσε πίσω. Ο διαφωτισμός συνέχισε στη γειτονική Γαλλία. Στην Ολλανδία όπου αναπτύχθηκε το «κίνημα των πατριωτών», με όλες τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Υποστήριξε θερμά και την Αμερικάνικη Επανάσταση με διακηρύξεις σαν του Τζέφφερσον για «αναφαίρετα δικαιώματα στην ζωή, την ελευθερία και την επιδίωξη της ευτυχίας». Καταπνίγηκε από τον πρωσικό στρατό που εισέβαλε στο Άμστερνταμ. Ο Αμερικανός πρόεδρος Άνταμς δέχθηκε τότε τους Ολλανδούς πρόσφυγες γιατί η Γαλλία ήταν ακόμη μοναρχία. Ωστόσο σύντομα φάνηκε το αποτέλεσμα του Γαλλικού Διαφωτισμού και η ανθρωπότητα συγκλονίστηκε. Όπως μας λέει ο μεγάλος Ουγκώ «μάτωσε ναι, αλλά βάδισε».
Σήμερα στο Ρότερνταμ, έξω από μεγάλη ασφαλιστική εταιρεία, υπάρχει ένα άγαλμα του Γιαν ντε Βιτ. Λίγοι Ολλανδοί θυμούνται γιατί.
Όμως στη συνείδηση των λαών υπάρχει και ένα άλλο είδος μνήμης. Ο ολλανδικός λαός, για να πει πως κάποιος είναι παλικάρι λέει «ένας νέος των ντε Βιτ». Το καλύτερο ίσως μνημόσυνο για τους ξεχασμένους πρωτοπόρους του ολλανδικού Διαφωτισμού. Σε μιαν εποχή μάλιστα πισωγυρίσματος όπου και τα κεκτημένα παλιών αιώνων είναι παγκόσμια υπό κατεδάφιση…
Της Κωνσταντίνας Ρίτσου
